O
autorze dzieła wiemy niewiele. Nasze informacje pochodzą prawie wyłącznie od
niego samego i dotyczą głównie okresu związanego z opisaną przezeń podróżą i
misją dyplomatyczno-religijną, której był jednym z uczestników. We wstępie do
swej pracy nazwanej „Kitab”, tj. „Księga”, autor przedstawia się czytelnikowi,
jako Ahmad ibn Fadlan ibn al-Abbas ibn Rasid ibn Hammad. Dane te powtarza
również Jakut ( XIII-wieczny uczony arabski, autor słownika geograficznego Mugam al-buldan{„Słownik krajów”}),
podając jednak odmienne imię pradziadka, a samemu dziełu zamiast ogólnikowej
nazwy „Księga” nadaje, zgodnie z jego zawartością, miano „Risala”, tj. „Relacja
(z podróży)”.[1]
Jedna z możliwych tras jaką przebył Ibn Fadlan
Ibn Fadlan informuje nas, że był
wyzwoleńcem lub klientem Muhammada ibn Sulajmana, wysokiego dostojnika i
sławnego dowódcy abbasydzkiego. Większość badaczy sądzi, że ibn Fadlan, jako
wyzwoleniec, a więc były niewolnik nie był najprawdopodobniej Arabem, lecz, o
czym może świadczyć jego genealogia, nawróconym na islam Grekiem.[2]
Jego rola w poselstwie musiała być
znaczna, gdyż to jemu powierzył kalif najważniejsze funkcje, jakimi były
odczytanie oficjalnego listu od al-Muqtadira do „króla as-Saqaliba”, jak władcę
Bułgarów nazywa autor „Relacji”, a także wręczenie darów królowi i jego
otoczeniu. Poza tym miał ibn Fadlan sprawować pieczę nad faqihami (uczonymi prawnikami) i muallimami (nauczycielami), towarzyszącymi poselstwu.[3]
Bezpośrednią przyczyną poselstwa,
według ibn Fadlana, był list władcy Bułgarów kamskich, Almisa, skierowany do
kalifa al-Muqtadira.[4]
Zadaniem poselstw, w którego skład
wchodził ibn Fadlan, było udzielenie poparcia politycznego Bułgarom kamskim,
które znalazło swój wyraz w pomocy pieniężnej na budowę twierdz przeciwko
Chazarom, miało ono także na celu umocnienie islamu w Bułgarii kamskiej, kraju,
który już od pewnego czasu był po części muzułmański, lecz podlegał wyznającym
judaizm Chazarom. Drugim celem poselstwa było wsparcie rozwoju islamu wśród
Turków oguzyjskich i pozyskanie ich, jako sprzymierzeńców. Zamierzeni te mogły
doprowadzić do oskrzydlenia państwa chazarskiego i jego ewentualnego,
zislamizowania lub rozbicia, co było by równie korzystne dla kalifatu, jaki i
dla Bułgarów dając im szansę zrzucenia jarzma chazarskiego.[5]
Poselstwo wyruszyło z Bagdadu 21
czerwca 921 roku i udało się drogą lądową, przez Rajj, Niszapur, Mrew do
Buchary, gdzie we wrześniu zostało przyjęte przez sławnego namiestnika
Chorasanu, Samanidę Nasra ibn Ahmada (913-942) i jego wezyra, znanego geografa
al-Gajhaniego. Ibn Fadlan podaje, że po 28 dniach pobytu w Bucharze poselstwo
udało się do Chorezmu, gdzie w dwóch stolicach tej prowincji, tj. Kat i
Gurganiji, spędziło cztery miesiące. Dnia 3 marca 922 roku z Gurgniji wyruszyło
w dalszą drogę, ale w już zmienionym składzie, gdyż część uczestników obawiając
się trudów zrezygnowała z dalszej podróży. Wódz Ogózów Etrek ibn Al-Katagan
przyjął wysłanników kalifa niedaleko rzeki Gam (Emba). Dalszy szlak podróży
prowadził przez kraj Pieczyngów i Baszkirów. Dnia 12 maja 922 r. członkowie
poselstwa przybyli do obozu króla Bułgarów Almisa, gdzie przebywali przez całe
lato i jesienią udali się w drogę powrotną do Bagdadu. Nieznana nam jest jednak
ani ta marszruta, ani data przybycia do stolicy.[6]
Spośród hipotez dotyczących drogi
powrotnej należy odrzucić koncepcję powrotu poselstwa przez kraj Chazarów, dla
których anty chazarski cel tej misji musiał być wiadomy. Ponadto wiadomości o
Chazarach zawarte w relacji noszą wszelkie cechy wiadomości niedokładnych,
niepochodzących z autopsji. Wiadomo, że poselstwo w powrotnej drodze przez kraj
Turków miało odebrać odpowiedź na listy Nazira al-Haramaniego od Etreka, wodza Ogózów,
a zatem droga powrotna musiała być od początku określona.[7]
Według niektórych badaczy relacja z podróży
ibn Fadlana mogła być oficjalny raportem dla kancelarii kalifa w Bagdadzie.
Hipoteza ta jednak nie ma mocnych podstaw. Przede wszystkim przeczy temu brak w
relacji systematycznego sprawozdania z działalności misji, w skład, której
wchodził ibn Fadlan, oraz brak podsumowania jej wyników. Nie znamy, co prawda
końcowej części relacji, ale można przypuszczać, że i ta część nie zawierała
oficjalnego, urzędowego sprawozdania, bowiem w części zachowanej ibn Fadlan
wplata relacje z oficjalnej działalności poselstwa pomiędzy informacje i opisy,
które nie miały zasadniczego znaczenia dla kalifa czy jego kancelarii.[8]
Relacja ibn Fadlana znana była
początkowo jedynie z cytatów w słowniku geograficznym trzynastowiecznego
uczonego, Yaquta, który, jak się wydaje, na podstawie jakiejś późniejszej, ale
kompletnej przeróbki relacji, opracował hasła Itil, Basgird, Bulgar, Hazar, Hwarizm, Rus, Wisu, wykorzystując w
nich informacje ibn Fadlana o tych krainach i ludach, oraz o Wołdze.[9]
Praca Yaquta była podstawą do pierwszych
częściowych wydań relacji ibn Fadlana. Niewielkie fragmenty omawianej relacji
odnajdujemy także w dziełach innych geografów i kosmografów arabskich i
perskich, np. w kosmografii Zakarija ibn Muhammad ibn Mahmud al-Kazwiniego, pt.
Kitab Atar al-bilad. Cytuje on w swym dziele Fadlana wyrywkowo w hasłach:
Huwarizm, Bilad ar-Rus, Basgird, Saklab.[10]
W latach dwudziestych ubiegłego
wieku pojawiła się kolejna wersja relacji ibn Fadlana, wchodząca w skład
pewnego rękopisu odkrytego w Meszhedzie, a zawierającego kopie szeregu
arabskich traktatów geograficznych pochodzących z X wieku. Zasługa odkrycia
tego zbioru, który nazywamy „Rękopisem meszhedzki” przypadłą A. Zeki Validi Toganowi.
W roku 1923 Togan wydał odnaleziony przez siebie rękopis.
W
roku 1939 pojawiło się drugie wydanie relacji ibn Fadlana autorem jego był A.
P. Kowalewski.[11]
Relacja ibn Fadlana to niezwykle
cenne źródło do poznania rejonów Europy wschodniej w X wieku, jej historii,
geografii i etnografii. Jej wielką zaletą jest to, że powstała w oparciu o
bezpośrednią obserwacje autora, który, posiadając prawniczo-teologiczne
wykształcenie, żywo interesował się prawem, obyczajowością, wierzeniami i
obrządkami a także organizacją społeczną opisywanych ludów. Równie cenny dla
badań naukowych jest fakt, że relacja ibn Fadlana jest ściśle datowana i poza
nielicznymi tematami, znanymi autorowi z opowiadań lub może wcześniejszych
lektur, bardzo spójna chronologicznie.[12]
Relacja stała się wyjątkowo popularna ze względu na
jej doskonałą, jakość, nieporównywalną z innymi pozycjami arabskiej literatury
podróżniczej z tamtych czasów. Nie jest to prosta, sucha relacja, lecz
szczegółowe sprawozdanie o ludziach i wydarzeniach.[13]
1. T. Lewicki, Źródła arabskie do dziejów słowiańszczyzny.
Tom III, Wrocław 1985, s. 7.
2. T. Lewicki, Źródła arabskie do dziejów słowiańszczyzny.
Tom III, s. 7.
4. U.
Lewicka-Rajewska, Arabskie opisanie
Słowian, s. 37.
5. T. Lewicki, Źródła arabskie do dziejów słowiańszczyzny.
Tom III, s. 8.
6. M. Kowalska, Średniowieczna arabska literatura podróżnicza.
Warszawa 1973, s. 26-27.
7. Lewicki, Źródła arabskie do dziejów słowiańszczyzny.
Tom III, s. 10-11.
8. M. Kowalska, Średniowieczna arabska literatura
podróżnicza, s. 27.
9. U.
Lewicka-Rajewska, Arabskie opisanie
Słowian, s. 37-38.
10. T. Lewicki, Źródła arabskie do dziejów słowiańszczyzny. Tom III, s. 14.
11. T.
Lewicki, Źródła arabskie do dziejów
słowiańszczyzny. Tom III, s. 14-15.
12. U. Lewicka-Rajewska, Arabskie opisanie Słowian, s. 38-39.
13. W. Duczko,
Ruś wikingów. Historia obecności Skandynawów we wczesnośredniowiecznej Europie wschodniej, Warszawa 2007, s.
117.
Brak komentarzy:
Prześlij komentarz